Bức họa đầu tiên về thầy giảng Anrê Phú Yên  tử đạo được vẽ năm 1652 do họa sĩ  Giacinto Brandi, được linh mục Alexandre de Rhodes hướng dẫn, minh họa về cái chết của thầy với khá nhiều nhân vật sinh động. Bức họa có trên 20 nhân vật, gồm có thầy Anrê, linh mục Alexandre de Rhodes, nhiều lính mang giáo và các ông Bồ Đào Nha. Theo những dòng chữ minh họa dưới bức tranh, cha Alexandre de Rhodes đề tặng cho cha Bề trên Gosuvino Nickel, Tổng Quản Dòng Tên. Rất tiếc, ngoài cái gông, giáo, mã tấu, cha Alexandre de Rhodes, người Bồ Đào Nha, chắc là giống thật, còn thầy Anrê và binh lính thì quần áo, gương mặt rất là Tây!

Hình Anrê Phú Yên tử đạo do Giacinto Brandi vẽ năm 1652

Sau nầy họa sĩ Tú Duyên đã Việt hóa bức tranh nầy, khá sống động. Chúng tôi chỉ thấy hình đen trắng nên không biết hình màu của họa sĩ Tú Duyên ra sao, và không biết bản chính giờ nằm ở đâu? Kính mong quý vị lưu giữ bức họa nầy cho phép đưa lên mạng để tất cả cùng được thưởng thức. Chúng tôi đưa ra đây một bản khác dựa theo Tú Duyên của một họa sĩ công giáo Hội An.
 

Trước và sau khi thầy giảng Anrê được phong Á thánh, nhiều bức chân dung và tượng đài dâng kính Á thánh Anrê được thực hiện. Đa số các tác phẩm trên vì không ghi xuất xứ nên khó biết tên tuổi các họa sĩ và các điêu khắc gia.
 

Qua các tác phẩm đó, chúng ta thấy Á thánh Anrê được hình dung qua một  thanh niên mặc quốc phục, đầu đội khăn đóng, tay lúc cầm cành lá vạn tuế, lúc cầm thánh giá, khi là quyển sách mở ra hoặc ấp vào lòng. Áo của thánh nhân khi là màu đen, lúc màu xanh biển, lúc màu vàng hoàng gia. Các họa sĩ dựa vào các tài liệu hình ảnh xưa để miêu tả. Tại đền thánh Phước Kiều và Hội An, nếu tôi không nhầm thì nhà điêu khắc Quang, Sài Gòn đã dựng tượng nầy, chắc ông đã dựa vào hình ảnh quen thuộc của Thái tử Bảo Long, khá đẹp trai, chỉ bố cục lại hai tay, một tay cầm sách mở rộng với hàng chữ: Yêu Giêsu, tay kia là cành lá vạn tuế;  chỉ tiếc màu da , mắt, tóc ...hơi giống Tây. Nhiều du khách cứ hỏi xem Á thánh là người nước nào? Nếu trã lời là người Việt, họ trố mắt ngạc nhiên. Tại Mằng Lăng, Tuy Hòa, Đà Nẵng, Sài Gòn… cũng còn nhiều tác phẩm điêu khắc khác.

Các “fan” của Á thánh như linh mục Roland Jacques OMI, anh Hưởng (Hoa Kỳ)... hình như chưa hài lòng với các tác phẩm trên. Họ bảo thánh nhân theo tài liệu hơi yếu, ốm, nếu phô trương cơ bắp quá thì sai. Y phục xem ra đài các quá. Chuyện nầy phải thông cảm vì nay ngài đã là thánh rồi, mặc áo cẩm bào cũng xứng đáng thôi.

Tại giáo phận Đà Nẵng, trước đây giáo xứ Hội An cũng có một tượng bằng xi măng trắng, không biết nay ngài “lưu lạc” đến đâu? Tại nhà thờ chính tòa Đà Nẵng, cha Thịnh, có thực hiện một bức tranh kính màu, Á thánh đội khăn đóng và y phục màu “hội đồng giáo xứ”, ngoài ra cũng có một tượng cẩm thạch, đứng trên bệ một mình, hơi cứng.

Trong hoàn cảnh hiện nay, chúng tôi mong ước các nghệ nhân, họa sĩ, điêu khắc gia công giáo thực hiện nhiều bản phác thảo cho đến khi chúng ta nhất trí về một hình tượng khả dĩ được đa số chấp thuận.

Trong tinh thần đó, tôi chỉ  là một “thợ vẽ” nghiệp dư, xin đóng góp một ý tưởng, mong các họa sĩ thứ thiệt thông cảm và góp ý.

Trước hết tôi dựa vào lời cha Alexandre de Rhodes. Trong bản tường thuật thứ nhất viết ngay sau khi thánh nhân qua đời để kịp gửi tàu về Macau. Cha có viết là “Lần thứ ba là vào buổi tối tiếp theo; người ta kể với tôi là một bà Kitô hữu sùng đạo, khi đang còn thức, đã nhìn thấy vị tử đạo thánh thiện trên trời trong vinh quang chói ngời.” Vòng hào quang thế nào không rõ, nhưng chắc là thánh nhân sẽ mỉm cười chào bà đạo đức đó. Phụ nữ nào? Phải chăng là công chúa Maria Mađalêna Ngọc Liên, mẹ bảo trợ của chàng? Hai người đã biết nhau từ lúc ở Dinh trấn biên Phú An, cũng như sau nầy, khi cùng chồng về hưu tại Dinh Chàm Thanh Chiêm. Vẽ thầy mỉm cười vì thầy lúc nào cũng vậy. Cha Alexandre de Rhodes viết :

Về mái tóc, nếu đúng “mốt” 1644,  thì thay phải xoã tóc xuống vai như linh mục Chistoforo Borri mô tả về kiểu tóc đàn ông Đàng Trong:

Xem ra thầy Anrê mặc áo dài đen thì hợp lý nhưng lúc quân lính ập vào thầy đang coi nhà, đang làm việc, chăm sóc cho các thầy đau, chắc là ăn mặc nhẹ nhàng kiểu áo các “chú tiểu” hiện nay. Màu áo gì? Tôi rà đi rà lại biên bản các nhân chứng tham dự cuộc hành hình thầy Anrê. Và quả tôi không lầm, duy nhất chỉ có một nhân chứng nói về màu áo, đó là nhân chứng số năm tại cuộc điều tra sơ bộ tại Macau.

Thật quá rõ ràng, không rõ văn bản tiếng Bồ Đào Nha như thế nào, nhưng tiến sĩ Roland Jacques OMI đã dịch “mặc áo dài trắng” (vêtu d’une tunique blanche), áo của thư sinh thời đó. Riêng về tóc, họa sĩ Giacinto Brandi đã vẻ khá rõ mái tóc dài bung ra do tên lính nắm. Tóc “búi tó củ hành” của đàn ông Việt Nam phổ biến cho đến tận đầu thế kỷ 20, chỉ chấm dứt sau phong trào cúp tóc của sĩ phu Đất Quảng, mà đứng đầu là cụ Phan Chu Trinh. Ngày nay nhiều tín đồ Phật giáo Hòa Hảo vẫn duy trì kiểu tóc nầy.

Gương mặt của thầy, chắc là rất thanh tú, kèm thêm đôi môi hơi đầy đặn, dấu ấn của một cư dân miền Trung vùng Ranran (Đà Rằng) có mang chút “gen” Champa.

Phát xuất từ ý kiến của cha phó xứ Tôma, phụ trách kiệu Á Thánh, ngài bối rối vì chân dung hiện nay xem giống “Tây lai”, còn tôi lại dị ứng với gươm giáo. gông cùm, trông quá thảm thương, nên xin mạo muội phác thảo chân dung Á thánh theo các tài liệu trên. Kính mong các bậc cao minh giúp thêm ý kiến để chúng ta đi đến một hình tượng chính thức tại địa điểm Đền thánh Phước Kiều. Xin đa tạ.

Hội An ngày 25 tháng 7 năm 2009.

Quản nhiệm Đền thánh Anrê Phú Yên, tại Phước Kiều, Quảng Nam.